Powstało pod zaborami, przetrwało wojny. Towarzystwo Naukowe w Toruniu ma 150 lat

Powstało w czasach, gdy nie było ani polskiego państwa, ani toruńskiego uniwersytetu. Przetrwało zabory, wojny i zmiany ustrojowe, a dziś wciąż współtworzy naukową tożsamość miasta. Towarzystwo Naukowe w Toruniu świętuje 150 lat istnienia.

16 grudnia 2025 roku, w Sali Mieszczańskiej Ratusza Staromiejskiego odbyła się uroczystość jubileuszowa z okazji 150. rocznicy powstania Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Wydarzenie było nie tylko świętem jednej z najstarszych instytucji naukowych w regionie, ale także symbolicznym przypomnieniem o roli, jaką Towarzystwo odegrało w kształtowaniu tożsamości naukowej i kulturalnej miasta.

Towarzystwo Naukowe w Toruniu powstało w 1875 roku, w realiach zupełnie innych niż współczesne. Polska znajdowała się wówczas pod zaborami, a Toruń nie posiadał żadnej placówki akademickiej. Mimo to grupa polskich intelektualistów zdecydowała się stworzyć organizację społeczno-naukową, która miała prowadzić badania, wydawać prace naukowe i chronić polskie dziedzictwo kulturowe na Pomorzu Gdańskim.

Inicjatorem powołania Towarzystwa był Zygmunt Działowski, który do współpracy zaprosił przedstawicieli ówczesnej inteligencji – ziemian, duchownych i lekarzy. Pierwszym prezesem został Ignacy Łyskowski, a już w pierwszych miesiącach działalności organizacja skupiała ponad 130 członków. Funkcjonowały w niej trzy wydziały: historyczno-archeologiczny, lekarsko-przyrodniczy oraz teologiczny.

Od samego początku Towarzystwo prowadziło intensywną działalność naukową i wydawniczą. Do dziś ukazują się jego sztandarowe serie wydawnicze, w tym „Roczniki TNT”, „Fontes” oraz „Zapiski TNT” – pierwsze polskie czasopismo naukowe w Prusach Zachodnich. Równolegle gromadzono zbiory muzealne i biblioteczne, które w kolejnych dekadach stały się fundamentem dla najważniejszych instytucji kultury w Toruniu.

Jednym z przełomowych momentów w historii Towarzystwa była budowa własnej siedziby przy ul. Wysokiej 16, rozpoczęta w 1881 roku. Budynek służy organizacji do dziś. To właśnie tam funkcjonowało muzeum ze zbiorami sztuki i archeologii, a także biblioteka, której dzieje są ściśle powiązane z historią Książnicy Kopernikańskiej.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Towarzystwo wkroczyło w nowy etap działalności. Toruń stał się stolicą województwa pomorskiego, a szeregi TNT zasilili urzędnicy, nauczyciele, lekarze i artyści. W okresie międzywojennym środowisko skupione wokół Towarzystwa intensywnie zabiegało o powołanie w mieście uniwersytetu oraz aktywnie uczestniczyło w tworzeniu Archiwum Państwowego, przekazując mu cenne materiały źródowe.

Działalność Towarzystwa została brutalnie przerwana przez II wojnę światową. Okupacyjne władze zakazały jego funkcjonowania, skonfiskowały majątek, a wielu zasłużonych członków straciło życie. Po 1945 roku spełniło się jednak wielopokoleniowe marzenie o utworzeniu w Toruniu uniwersytetu. Choć główny ciężar badań naukowych przejął Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Towarzystwo Naukowe w Toruniu nadal odgrywało ważną rolę jako niezależne forum wymiany myśli i działalności wydawniczej.

Przez lata TNT współpracowało m.in. z Polską Akademią Nauk i Wydawnictwem Naukowym PWN, a jego publikacje trafiały do ogólnopolskiego obiegu naukowego. Dziś Towarzystwo liczy około 350 członków, a działalność naukową mogą w nim prowadzić także osoby niezwiązane bezpośrednio z uczelniami wyższymi.

Dziś, obok bieżącej działalności naukowej, jednym z kluczowych zadań Towarzystwa pozostaje pielęgnowanie własnego dziedzictwa. W jego zbiorach znajdują się m.in. cenne archiwa i spuścizny wybitnych uczonych, w tym wieloletniego prezesa TNT prof. Konrada Górskiego.