"Toruński belweder" bazą gen. Elżbiety Zawackiej! Czy to może się udać?

W Forcie Jakuba może powstać Centrum Historyczne poświęcone dziejom zmagań niepodległościowych Polaków w XX w. Jedną z jego części miałaby być wystawa poświęcona gen. Elżbiecie Zawackiej, legendarnej "Zo".

Urząd miasta właśnie ogłosił przetarg wykonanie dokumentacji projektowej dla adaptacji Fortu Jakuba przy ul. gen. Sowińskiego na cele Centrum Historycznego poświęconego gen. Elżbiecie Zawackiej, legendarnej "Zo".

Fort Jakuba wybudowano w latach 1828-1833 jako jedno z dwóch samodzielnych obiektów fortecznych (drugim był Fort Przyczółek Mostowy). Jego zadaniem była obrona miasta od strony wschodniej.

- Po modernizacjach związanych z rozszerzeniem rdzenia twierdzy przestał istnieć jako samodzielne dzieło i wszedł w skład większego kompleksu koszarowego - opowiada Kamil Tomczyk, toruński przewodnik po fortach. - Reditę koszarową przemianowano na Koszary Jakuba i aż do I wojny światowej stacjonował w nich 61. Pułk Piechoty im. von der Marwitza. Po I wojnie  światowej w ramach prac rozbiórkowych zniwelowano większość obwodu wałów i fos. Do dziś zachowała się tylko redita koszarowa, a na stoku bojowym roztacza się park „Na Glazji”. Warto też dodać, że toruńska redita jest najlepiej zachowanym, a właściwie jedynym tego typu obiektem w Polsce. Dla przykładu, dużo większa redita poznańskiego Fortu Winiary została rozebrana po II wojnie światowej aż do gruntu.

Podstawowym założeniem adaptacji Fortu Jakuba na nowe, interaktywne muzeum jest, by ekspozycja była poświęcona dziejom zmagań niepodległościowych Polaków w XX wieku. Dlatego też doskonałym życiorysem do przygotowania takiej wystawy jest życie gen. Elżbiety Zawackiej, która przeżyła blisko 100 lat doświadczywszy czasów zaborów, II RP, obu wojen, okresu stalinizmu i odwilży, zrywów solidarnościowych i lat wolności.

- Przedstawiając życie Elżbiety Zawackiej, jedynej kobiety wśród słynnych „cichociemnych”, można doskonale zaprezentować dzieje Polski i Polaków na przestrzeni XX w., zarówno pod względem społecznym, jak i polityczno-wojskowym - pisze dr Katarzyna Minczykowska-Targowska w przygotowanym przez nią ramowym scenariuszu ekspozycji.

Ekspozycja kierowana byłaby do wszystkich grup wiekowych, zarówno do osób indywidualnych, jak i grup zorganizowanych.

Dzięki utworzeniu Bazy „Zo” Centrum Historycznego w Forcie Jakuba w Toruniu powstanie nowa przestrzeń do prowadzenia działalności kulturalnej, związanej z historią XX w., z ofertą wykorzystującą nowatorskie, dotąd niespotykane w Toruniu metody działalności kulturalnej, stosowanej w nowoczesnym muzealnictwie i wiodących ośrodkach kultury.

Każdy pomysł zagospodarowania obiektu fortecznego jest dobry. Pytanie tylko, czy opłacalny i czy nie będzie ingerował zbyt mocno w pierwotną strukturę budowli? Trzykondygnacyjna redita koszarowa to ogromna przestrzeń do zagospodarowania i utrzymania. Jeśli miałby powstać tam m.in. hostel, to należy pamiętać, że obiekty forteczne posiadają różnego rodzaju sposoby doświetlania i wentylacji, specyficzne dla budowli o charakterze obronnym.

Największym problemem, a zarazem wyzwaniem, z jakim stanie przyszłemu najemcy się zmierzyć, będzie wilgoć. Mikroklimat, jaki tam panuje, związany jest z grubością murów oraz z występowaniem grubych nasypów ziemnych, przez co wahania temperatury podlegają niewielkim zmianom na przestrzeni roku.

- Silne ogrzewanie może skończyć się katastrofą, ponieważ na naturalnie chłodne ściany kondensować będzie się woda z ogrzanego powietrza, wskutek czego mury będą wiecznie wilgotne, co doprowadzi w krótkim czasie do rozwoju grzybów, a w konsekwencji do wyłączenia  z użytkowania zagrzybionych pomieszczeń. Ciężko jest mi sobie wyobrazić działające tam windy, wiązałoby się to zapewne z pewnymi wyburzeniami między kondygnacjami i przekształceniami pierwotnego systemu komunikacyjnego - wylicza Kamil Tomczyk.

Obecnie większość pomieszczeń jest niezamieszkanych, a w dawnym trakcie bojowym, który jeszcze w XIX w. został włączony do części mieszkalnych dobudowano, montując prowizoryczne deskowane ścianki i drzwi, kolejne pomieszczenia gospodarcze.

Wystawa stała prezentowana w Forcie Jakuba w Toruniu powinna być przygotowana na kanwie blisko stuletniego życia gen. Elżbiety Zawackiej (1909-2009) - oficera Armii Krajowej, żołnierza konspiracji antykomunistycznej, więźnia okresu stalinowskiego, nauczyciela szkół średnich i wyższych, działaczki „Solidarności”, współtwórczyni Światowego Związku Żołnierzy AK i Kustosza Pamięci Narodowej. Torunianki, która wiele lat swojego życia spędziła nie tylko w Toruniu, ale i w Gdańsku, Katowicach i Warszawie, realizując zadania, o charakterze od lokalnych po międzynarodowe, mające wpływ na przyszłość całej Polski. Przez pryzmat jednostki można najlepiej zaprezentować los Polski i Polaków XX w., skutecznie docierając do świadomości odbiorców wystawy.

Wystawy czasowe prezentowane w obiekcie będą mogły dotyczyć szeroko rozumianej działalności niepodległościowej Polaków, ze szczególnym uwzględnieniem niepodległościowej działalności konspiracyjnej. Muzeum ma być interaktywne, nowoczesne i atrakcyjne dla grup w każdym wieku. Ma zachęcać, a nie nudzić.

Fort Jakuba to ogromny budynek. Oprócz muzeum ma znajdować się również tam zaplecze konferencyjne z salą kinową, a także hostel, restaurację, księgarnię, windy i szatnie. Działka przed fortem też jest sporych rozmiarów, i również ona miałaby być zaadaptowana na m.in. strzelnicę, tarasy widokowe, plac zabaw dla dzieci, miejsca parkingowe oraz stację roweru miejskiego. 

Czy Fort Jakuba, zwany przez mieszkańców naszego miasta „toruńskim Belwederem”, odzyska dawny blask? Przekonamy się o tym w najbliższych miesiącach i latach.