Połamane ręce, żebra, porozbijane głowy, krew i mózgi na ścianach budynku... To wydarzyło się niedaleko Torunia! [drastyczne opisy]

Chorab to niczym niewyróżniającą się leśna osada koło Różankowa, kilka minut drogi samochodem od Torunia.

Niewielu wie, jak straszne wydarzenia miały tam miejsce.

To było z początkiem stycznia 1945 roku (…). Na terenie obozu pozostało około 180 więźniarek, które z powodu wycieńczenia lub braku obuwia nie mogły być ewakuowane (…). Po upływie około pół godziny usłyszałem odgłosy bicia, strzały i krzyki (…); razem z rodziną uciekliśmy do lasu. W godzinach wieczornych razem z ojcem, zachowując ostrożność, wróciliśmy do naszego gospodarstwa i udaliśmy się na teren obozu. Wartowników już tam nie było. W barakach leżały rozstrzelane więźniarki. (…) Gdyśmy otworzyli drzwi do jednego z baraków, to zauważyliśmy w okrutny sposób wymordowane więźniarki: połamane ręce, żebra, porozbijane głowy, krew i mózgi na ścianach budynku. Między nimi niektóre jeszcze żyły.

Tak świadkowie tamtych dni -  Józef i Andrzej Białeccy (ojciec i syn) - wspominali ewakuację, a właściwie to co pozostało po obozie w Chorabiu.

Jednak zacznijmy od początku… Chorab to niczym niewyróżniającą się leśna osada koło Różankowa, kilka minut drogi samochodem od Torunia. Stare zabudowania, łąki i lasy. Kaczmarski śpiewał w swojej piosence: „Jeszcze rosną drzewa które to widziały / jeszcze ziemia pamięta kształt buta, smak krwi” – to właśnie tam rozegrała się gehenna żydowskich więźniarek, które zostały przysłane do pracy nad niemiecką linią umocnień.

24 sierpnia 1944 roku zostało wydane zarządzenie utworzenia Komanda Budowlanego Wisła (Baukommando Weichsel). Celem było wykonanie szczególnych planów budowlanych Organizacji Todt w okolicach Torunia. Do pracy skierowano ok. 5 tys. Żydówek (do Torunia trafiły trzema transportami kolejowymi: 24, 25 i 26 sierpnia 1944 r.). Miały pracować przy budowie umocnień wojskowych wzdłuż rzeki Drwęcy i na Ziemi Chełmińskiej. Umocnienia miały być częścią linii obronnej, mającej powstrzymać ofensywę Armii Czerwonej. Komenda podobozu mieściła się w majątku Bocień niedaleko Chełmży.

- Pewnie wielu z nas podczas spacerów po lasach wokół Torunia nie raz miało okazję zobaczyć ciągnące się kilometrami głębokie wąwozy i płytsze zygzakowate rowy i co jakiś czas odchodzące od nich wysunięte stanowiska lub niewielkie, całkowicie zagłębione w ziemi betonowe „bunkry” z jednym otworem w stropie. Jednak czy podczas leśnych wędrówek zastanawiamy się czyimi rękami i jak potężnym nakładem sił i środków były one wybudowane, do czego one służyły i czy spełniły swoją rolę? – zaczyna swoją opowieść historyk i przewodnik forteczny z Torunia, Kamil Tomczyk. - System obronny nie był ciągłą linią umocnień, lecz składał się z tak zwanych „stützpunktów”, czyli punktów oporu, które wznoszono wokół mających największe znaczenie szlaków komunikacyjnych oraz w najdogodniejszych pozycjach terenowych, tworząc punkty oporu obrony okrężnej oraz pozycje ryglowe.

Wokół Torunia zorganizowano dwie pozycje obronne: wewnętrzną, opartą o stare XIX-wieczne forty oraz zewnętrzną, wysuniętą daleko na przedpola miasta. Na niej miał spoczywać główny ciężar obrony.

Nowo rozbudowywany system obrony polowej oddalony od miasta o 10-15 kilometrów składał się z okopów strzeleckich i łącznikowych oraz stanowisk dla artylerii, moździerzy, broni maszynowej i wykopanego za główną linią rowu przeciwczołgowego. Całość miała zostać wzmocniona żelbetonowymi schronami bojowymi i biernymi. To właśnie te kobiety – zmuszane do katorżniczej pracy – budowały umocnienia, wielokrotnie kosztem swojego życia.

- Z przykrością muszę przyznać, że wiedza mieszkańców Torunia i okolic o filiach obozu koncentracyjnego Stutthof w pobliżu miasta jest znikoma, choć literatura na ten temat jest obszerna -  zaznacza Kamil Tomczyk. - O tym, że w Chorabiu istniał obóz, wie niewiele osób, a jeszcze mniej osób potrafi wskazać dokładny teren na którym był zlokalizowany. Choć z drugiej strony może to i dobrze, bo pewnie już dawno zostałby przekopany przez detektorystów. Chodząc po lesie ciężko sobie wyobrazić, że był tu kiedyś jakikolwiek obóz dla 1700 żydówek, które mieszkały w tzw. namiotach fińskich, po 60 osób w każdym z nich. Nam, podczas szybkiego przejścia po terenie, gdzie istniał obóz udało się znaleźć kilka niemieckich monet, guzików, skrawki odzieży, sztućce i resztki mocowań namiotów, między innymi gwoździe i śruby.

Tomczyk podkreśla, że mówiąc o Chorabiu, nie można nie wspomnieć też o Górsku, gdzie również istniał obóz. Nie do końca jednak wiadomo, czy w Górsku również były przetrzymywane Żydówki. Z informacji, jakie mamy wynika, że był tam obóz dla żołnierzy wchodzących w skład łotewskiej dywizji Waffen SS. Znajdowano tam odznaki i nieśmiertelniki. A wracając jeszcze na momencik do Chorabia, to warto wspomnieć, że na terenie osady ma stanąć pomnik upamiętniający obóz Żydówek.

Świadkowie tamtych wydarzeń wspominają obrazy kobiet w letnich sukienkach, które przy bardzo niskich temperaturach brodziły w wodzie, kopały rowy lub poszerzały już istniejące. Więźniarki były bite pałkami okutymi żelazem. Uderzone w głowę nie zawsze podnosiły się z ziemi. Okoliczna ludność wielokrotnie opowiadała, jak widzieli kobiety modlące się o szybką śmierć. W zeznaniach świadków czytamy:

„Jak padła Żydówka i o własnych siłach nie mogła powstać, zgodnie z regulaminem była zbędna, i dobry wachman dobijał ją strzałem. Zły wachman kazał kopać dół i więźniarki zakopywały ją jeszcze żywą”.

Jedna z więźniarek, Lajosne Fleischer, Żydówka węgierska, opowiada o tych straszliwych dniach:

Dzięki rozkazom "metalowego zęba", a raczej Oberscharführera, ten i jego dziewięciu kolegów tak się z nami rozprawiało, że część kobiet w czasie apelów specjalnych, część w drodze, a reszta w czasie pracy ginęła od bicia i wyczerpania. Rozbijali głowy ofiar kolbami od karabinu, łamali kręgosłupy, deptali po brzuchu, strzelali i rzucali do rowu przy drodze itd. Poza tym dużo zmarło z głodu, z pragnienia oraz w następstwie chorób zakaźnych.

Kobiety te nie tylko były bite, głodzone, męczone pracą ponad siły. Niektóre z nich były wykorzystywane seksualnie przez swoich oprawców. Zachowały się zeznania świadków, które to potwierdzają. Oficerowie i podoficerowie wybierali najładniejsze i najmłodsze Żydówki jako swe nałożnice. Wiele więźniarek widziało w takim wyborze możliwość przeżycia. W rzeczywistości było inaczej. Gdy taka kobieta zaszła w ciążę lub znudziła się – była likwidowana.

Wszystkie kochanki zostały zastrzelone przed likwidacją obozu. Chodziło przede wszystkim o zachowanie tajemnicy, bowiem obowiązywał surowy zakaz seksualnych kontaktów. Krew aryjska nie mogła mieszać się ze skazaną na zagładę krwią semicką. Wiele kobiet jednak zachodziło w ciążę. Na uwagę zasługuje fragment wspomnień świadka tamtych dni, kilkunastoletniej dziewczyny, która pracowała w majątku w Bocieniu i widziała gehennę Żydówek:

„Raz akurat byłam przy młóceniu, gdy wachman podjechał bryczką, przyniósł kartonik, a w nim noworodka. Młocarnia była napędzana parowym kotłem, w którym palił się ogień. Wrzucił niemowlę do paleniska. To pewnie było dziecko którejś z Żydówek, bo wiele z nich było w ciąży”.

Kiedy w oddali słychać już było odgłosy radzieckiej artylerii, zarządzono ewakuację. Każda z kobiet musiała przebiec 20 metrów. Te, które nie były w stanie - pozostały w obozie. Tu złowieszczy plan realizowali esesmani z Ukrainy i Białorusi. Pozostałym przy życiu kazano stawać nad brzegiem wykopu, do którego wcześniej wrzucano zwłoki. Esesmani po kolei uśmiercali je ciosem pałki w tył głowy.

Najsilniejsze z kobiet przez Chełmżę, Bielczyny i Stolno wyprowadzono do Lęborka. Wiele nie przeżyło marszu śmierci.

Więźniarkom z Węgier, Słowacji, Rumunii czy Grecji, zamordowanym pod Toruniem należy się szacunek i pamięć. Na cmentarzu komunalnym w Toruniu przy ul. Grudziądzkiej 139 znajduje się grób kobiet pochodzenia żydowskiego, zgładzonych przez nazistów w styczniu 1945 roku.

Los więźniarek pracujących w Bocieniu, Chorabiu i Grodnie stał się tematem projektu „Bocień – oblicza nazistowskiego okrucieństwa”, który powstał w ramach projektu „Równać Szanse 2012″ Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności, zrealizowanego przez Unisławskie Towarzystwo Historyczne, Stowarzyszenie „Horyzont” w Pluskowęsach oraz młodzież z Liceum Ogólnokształcącego w Unisławiu i Gimnazjum w Pluskowęsach.

Na podstawie dokumentów KL Stutthof, pomocy merytorycznej pracowników naukowych Muzeum Stutthof oraz osobistemu dotarciu do jeszcze żyjących miejscowych świadków tamtych wydarzeń, zrealizowano dokumentalny film z udziałem miejscowej młodzieży, opowiadający o trudnych i często nie zrozumiałych dla współczesnego pokolenia wydarzeniach, mających miejsce w latach 1939 – 1945. Produkcją filmu zajęli się Sebastian Bartkowski i Danuta Zdrojewska.

Film dostępny jest do obejrzenia na youtube: