Wywieźli ich wszystkich ciężarówką w kierunku lasu. Najmłodsza z ofiar to 12-letni Jaś

„Zostańcie wszyscy z Bogiem, wyjeżdżam w nieznane!” to ostatnie słowa więźnia rozstrzelanego w lesie na Barbarce. Jakie tajemnice kryje Fort VII, gdzie byli przetrzymywani torunianie?

Do Torunia oddziały Wehrmachtu wkroczyły już 7 września 1939 roku, rozpoczęła się wówczas okupacja niemiecka, a pierwsze aresztowania „elementu niebezpiecznego” wśród mieszkańców miasta nastąpiły w dniach 8-9 września i miały charakter prewencyjny i zastraszający. Aresztowanych osadzono w przedwojennym więzieniu przy ul. Piekary (tzw. Okrąglak).

Część więźniów zwolniono w różnym czasie, a następnie wielu z nich aresztowano ponownie niecały miesiąc później. Niemieckie organy policyjne przy wsparciu Selbstschutzu przeprowadziły jesienią 1939 roku w Toruniu i jego okolicach masowe aresztowania ludności polskiej. Do stycznia 1940 roku centralnym obozem dla przetrzymywanych osób był Fort VII "Tadeusz Kościuszko" Twierdzy Toruń…

- Fort IV "Friedrich der Grosse" - bo tak był pierwotnie oznaczony.  Był jednym z siedmiu głównych fortów artyleryjskich jakie Prusacy wznieśli wokół Torunia w latach 1879-1885, w ramach budowy twierdzy pierścieniowej. Koszary fortu przeznaczone były dla załogi w liczbie około 530 żołnierzy piechoty i artylerzystów. Skoszarowani byli w salach po 22-25 osób. Niemcy trzymali w takich pomieszczeniach nawet po 100 więźniów... - opowiada Kamil Tomczyk, pasjonat historii Twierdzy Toruń.

Warunki panujące w forcie były straszne. Cele zimne, wilgotne, pozbawione światła dziennego, a przede wszystkim przepełnione. Noce więźniowie spędzali na betonowej podłodze. Za okrycie służył płaszcz, a za posłanie skąpo rozsypana słoma. Wyżywienie było niewystarczające, a przed całkowitym głodem ratowały więźniów paczki od rodzin.

Nad osadzonymi znęcano się psychicznie, jak i fizycznie. Pod osłoną nocy, w asyście krzyków i wyzwisk, organizowano przeniesienia więźniów z jednej celi do drugiej. Niektóre z kazamat fortecznych, gdzie osadzono aresztowanych, położone były w bliskim sąsiedztwie z izbą przesłuchań, toteż często dochodziły z niej jęki katowanych osób. Niezależnie od szykan i bicia - najgorszą udręką był brak informacji odnośnie wyroku, czy kary, jaką przyjdzie osadzonemu otrzymać. Nikt nie był pewny dnia, ani godziny. To właśnie niepewność, jak się okazuje, była najgorszą karą.

Najbardziej przerażającym miejscem była tzw. ciemnica - miejsce, gdzie przetrzymywano „najcięższych przestępców”, których hitlerowcy przeznaczyli do rozstrzelania. Ze wspomnień innych więźniów można opisać to miejsce jako ciemną izbę, bez okien, z cementową podłogą, która znajdowała się na najniższej kondygnacji fortu.

- Ciemnica, o której mowa, to z bardzo dużym prawdopodobieństwem wnętrze lewej kaponiery barkowej, w pomieszczeniu tym więźniowie oczekiwali do wywozu na Barbarkę. To tam spędzali ostatnie dni i godziny swojego życia. O czym wtedy myśleli? Czy się bali? - dodaje Kamil Tomczyk.

Na przełomie października i listopada osadzonych w Forcie VII zaczęto wywozić ciężarówkami w kierunku lasu na Barbarce. Z okna celi wychodzącego na pomost Fortu świadkowie widzieli, jak więźniowie - w samej bieliźnie - wchodzili do samochodu ciężarowego, do których dosiadali się członkowie Selbstschutzu, uzbrojeni w karabiny. Z jednej ciężarówki wypadała karteczka z napisem: „Zostańcie wszyscy z Bogiem, wyjeżdżam w nieznane!”. Po kilku godzinach samochody wracały, ale już bez więźniów. 

Jacek Kaczmarski w swej piosence o Katyniu śpiewał tak: „Jeszcze rosną drzewa które to widziały/ jeszcze ziemia pamięta kształt buta, smak krwi/ Niebo zna język w którym komendy padały/ nim padły wystrzały którymi wciąż brzmi” - słowa możemy przenieść również do naszej, toruńskiej historii. Barbarka - miejsce kaźni ofiar z Torunia i okolic.

W wyniku zaplanowanej oraz konsekwentnie realizowanej przez niemieckie władze okupacyjne akcji eksterminacyjnej życie straciło tam wielu Polaków. Wśród bestialsko zamordowanych byli małżonkowie, ojciec i synowie, jak i bracia, młode dziewczęta. Wiek rozstrzelanych wahał się od kilkunastu do siedemdziesięciu lat. Najmłodszą ofiarą był Jaś Kotlarek, który w chwili rozstrzelania liczył sobie 12 wiosen. Zginął... bo był Polakiem.

W opisanym forcie znajduje się jeszcze tzw. ściana śmierci. To tak naprawdę kulochwyt strzelnicy, jaką urządzono po II wojnie światowej w fosie Fortu VII. Od zakola szyjowo-barkowego fosy do "ściany śmierci" jest sto metrów, czyli tyle ile wynosi pierwsza nastawa celownika karabinka automatycznego AK. Po latach ludność widząc ślady po pociskach na elewacji uznała, że to miejsce kaźni więźniów, którzy byli przetrzymywali w tym forcie. Bardzo blisko ceglanej ściany palono znicze, a wahania temperatury spowodowały dalsze ubytki w cegłach.

- Wewnątrz lewej kaponiery barkowej kilkadziesiąt lat temu znajdowała się nawet izba pamięci, obecnie brak po niej śladu, wnętrze jest bardzo zaśmiecone i okresowo zamieszkane przez bezdomnych – opowiada Kamil Tomczyk, który z ogromnym zapałem stara się ocalić od zapomnienia toruńskie fortyfikacje.

Jak wiemy z kart historii, likwidacja Fortu VII rozpoczęła się 10 stycznie 1940 r. W tym dniu wywieziono do obozu koncentracyjnego w Stutthofie około 180 więźniów. Ponurą schedę przejął sąsiedni Fort VIII (dawniej IVb „Herzog Albrecht”, obecnie Kazimierza Wielkiego), który pełnił rolę tymczasowego więzienia Wehrmachtu.

To właśnie tam, u kresu kampanii polskiej 1939 roku, osadzono polskich żołnierzy z 15 Dywizji Piechoty w związku z niemieckim śledztwem w sprawie tzw. Krwawej Niedzieli w Bydgoszczy. Następnie od stycznia 1940 roku, Fort VIII stał się miejscem przetrzymywania osób z polskiego podziemia niepodległościowego. Do najbardziej znanych organizacji konspiracyjnych w mieście należy zaliczyć cywilno-wojskowy „Grunwald”.

Dziś jedynym upamiętnieniem pomordowanych członków organizacji „Grunwald”, którzy byli przetrzymywani w Forcie VIII jest pomnik składający się z krzyża i dwóch mieczy, który powstał z inicjatywy Alojzego Liegmanna, kolejarza stojącego na czele komitetu społecznego, opiekował się fortem na przełomie lat 80. i 90. XX. Powstała też izba pamięci, z zrekonstruowaną celą. Ostał się jedynie pomnik, którego najwidoczniej sumienie nie pozwalało pociąć złomiarzom, bo wszystko inne, co miało jakąkolwiek wartość już dawno zostało rozkradzione... – dodaje ze smutkiem Kamil Tomczyk.

Niedługo minie kolejna rocznica pierwszego transportu więźniów do lasów Barbarki. Pamiętajmy, że tam właśnie mordowano Polaków strzałami karabinowymi z odległości ok. 8 metrów. Rannych dobijano strzałami pistoletowymi. Miejsce straceń i spoczynku zamordowanych w Barbarce Polaków upamiętnia poświęcony im pomnik - Cmentarz Ofiar Hitleryzmu. Zatrzymajmy się na chwilę i zapalmy znicz pamięci.